تعريف برنامه ريزى واحادیث در این باره
برنامه ريزى، مانند پلى، زمان حال را به آينده مربوط مى كند. هر كس مى تواند با برنامه ريزى و تعيين اهداف مورد نظر و پيش بينى راه هاى دستيابى به آن ها، در جهتى صحيح حركت نموده و به موفقيت لازم دست يابد. قطعاً بدون داشتن برنامه و نقشه ی راهی مشخص دستيابى به اهداف منظور بسیار مشکل و حتّی، غير ممكن می باشد. فقدان برنامه ريزى دریک تشکیلات به عدم توفيق آن تشکیلات و در نهایت به شكست در انجام وظایف و مأموريت هاى محوله می انجامد. در باب تعریف برنامه ریزی هریک از صاحب نظران تعريف خاصى از برنامه ريزى ارائه داده اند.برنامه ريزى در حقیقت فرآيند مستمرى از تصميم گیری های افراد است که با در دست داشتن بهترين اطلاعات ممكن نسبت به آينده شکل می گیرد.می توان گفت برنامه ریزی نگرشی است که عمل بر مبنای اندیشه ی آینده نگر را تضمین می کند . در برنامه ريزى بايستى دو نكته مهم همواره مورد نظر باشد: يكى داشتن دوره زمانى مشخص و ديگر داشتن بودجه و هزينه معين . از برنامه ریزی تعاریف زیادی شده است .
بنابراين ؛ مى توان برنامه ريزى را در يك عبارت مختصر و جامع اين گونه تعريف كرد:
«برنامه ريزى عبارت است از تعيين اهداف و پيش بينى راه هاى دستيابى به آن ها در دوره زمانى مشخص و با هزينه معين»
اقداماتی که می تواند در راستای انجام برنامه ریزی مدّنظر قرار گیرند :الف- تعیین هدف ب- چگونگی رسیدن به هدف، بدین معنی که راه و شیوه یا ابزار های لازم جهت رسیدن به هدف می باشد پس قطعاً بایستی در راستای برنامه ریزی با چاره اندیشی (برنامه ریزی )مناسب نسبت به آن اقدام نمود تا راه بر تبعات ناخوشایند بی برنامگی بسته شود.حضرت علی علیه السلام، سوء تدبير را سبب پيش افتادن نابودى و هلاكت دانسته و مى‌فرمايد:
« مَن ساءَ تَدبيرُهُ تَعَجَّلَ تَدميرُهُ» : “
هر كس كه تدبيرش بد باشد، نابوديش زودتر است (در نابودیش شتاب کند).
اقدام به برنامه ريزى قبل از دست زدن به هر كار، امرى عقلانى است ؛ و روشن است كه اقدام به هر كار، بدون بررسى زوایا وجوانب مختلف و برنامه ريزى براى آن، نشان دهنده نقصان عقل و يا عدم بهره گيرى صحيح و مناسب از اين نعمت بزرگ الهى است . از این رو امیر مؤمنان حضرت على علیه السلام عقلى بودن مسئله برنامه ريزى را مورد تأكيد قرار داده و در این راستا مى فرمايند:
«لاعَقلَ كَالتَّدبير»:
“هيچ عقلى مثل تدبير نيست”
امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام در مورد ارزش تدبیر و دوراندیشی و پرهیز از کوته فکری می فرمایند :
«ثَمَرَهُ التَّفریِطِ النَّدَامَهُ، وَ ثَمَرَهُ الحَزمِ السَّلَامَهُ.»:
“حاصل کوته فکری، پشیمانی، و حاصل دور اندیشی، سلامت است.”
بنابراین توجّه ننمودن به نداى عقل در برنامه ريزى قبل از شروع هر كار، مى تواند تبعات ناگوارى به دنبال داشته باشد؛ و اگر در كارهاى مهمّ بى توجّهى وجود داشته باشد و برنامه ريزى لازم صورت نگيرد، شكست در انجام امور پیش رو امری بدیهی است .البته بايد توجه داشت كه صرف برنامه ريزى، مطلوب نبوده و موجب موفقيّت نمى شود؛ بلكه برنامه اى مى تواند موجبات موفقيت و پيشرفت را فراهم كند كه اصولى، منطقى و مناسب با امكانات و شرايط موجود طراحى شده باشد.برنامه ريزى غير اصولى و نامناسب نه تنها كمكى به ارتقاء و پيشرفت نمى كند؛ بلكه مى تواند موجب شكست در آن برنامه شود.برنامه ريزى به عنوان یکی از اصول اساسى مديريت، يكى از وظايف مهم و حياتى مديران بوده و نقش بسيار مهمى در موفقيت و پيشرفت و كارآيى و اثر بخشى مديران دارد. مديران همواره سعی دارند تا كارآيى شان را افزايش دهند. بى ترديد تلاش آن هابدون توجّه به مسئله برنامه ريزى به نتيجه مطلوب نخواهد رسيد؛ چرا كه اگر برنامه ريزى صورت نگيرد و برنامه هاى صحيح و دقيق طراحى نشود، بدين معناست كه اهداف و نيز راه ها و ابزار مناسب براى دستيابى به آن ها مشخص نشده، و آن گاه كه اهداف و راه هاى دستيابى به آن ها روشن و مشخص نشده باشد، اثر بخشى و كارآيى آن برنامه به هيچ وجه تحقّق نخواهد یافت.
برنامه ريزى در امور بیانگر خردمندی افراد است . امام علی علیه السلام در اين باب مى فرمايند:
« لا عَقلَ کَالتَّدبیر» :
” هیچ عقلی همچون تدبیر نیست” .
در روایات و احادیث و همچنین سایر آموزه های دینی ما تذکّرات فراوانی در خصوص چاره اندیشی و برنامه ریزی قبل از انجام هرکار آمده، به عبارتی این تعبیر به اصطلاح عامیانه خودمان همان «بی گدار به آب نزدن» می باشد که بر این مهمّ تأکید دارد که انسانها بایستی قبل از انجام هرعمل چه در اقتصادی، چه در دین، چه در امور جاری زندگی شان نفع و ضرر و یا خوب و بد بودن آن عمل و یا درستی یا نادرستی آن عمل را بسنجند تا در نهایت پس از انجام آن عمل با سرزنش، بازخواست، سئوال، و یا ندامت مواجه نگردند . همچنانکه در روایات معتبر اسلامی آمده است:
« التَّدبیر قَبلَ العَمَل یؤمِنُکَ مِنَ النَّدَم»: بدین معنا که :” چاره اندیشی پیش از انجام هر کاری انسان را از پشیمانی مصون نگه می دارد.”
همچنین امير مؤ منان حضرت على علیه السلام در جایی دیگر در تبيين اين نكته مهمّ مى‌فرمايد:
«سوءُ التَّدبير، سَبَبُ التَّدمير»:
“بدى تدبیر(برنامه ریزی)، موجب نابودی است .”
در ادامه قبل از تبیین ضرورت برنامه ریزی از منظر مدیریت اسلامی به بیان شروط اساسی مدیریت صحیح از منظر آموزه های دینی می پردازیم